Luzaideko Inauteria

Dantza multzo hau aratuste edo inauteri garaian dantzatu zen garai baten Nafarroako inguruko haranetako eta iparralde osoko dantza ohiturari jarraituz. Folklorista aditu gehienen ustez, Kristautasun aurreko garaietan Bolant egunean gaur egun ezagutzen den modura (Axeri besta garai baten) Neguaren amaiera eta udaberria bazetorrela ospatzen omen zen, Kristautasunari helduta Pazkoaren hasiera eta 40 eguneko baraualdiaren hasiera.

Alabaina, gaur egun, gazte eta herritar asko kanpoan bizi edo lan egiten dutenez, Aste Santura arte atzeratu da ospakizuna, herritarrak berriro herrian batzen diren epea.

Bolanteen ohitura hau oso ezaguna zen lurralde osoan zehar, batik bat Izpuruakoa, Bidarraikoa, Baigorrikoa eta Donibane Garazikoa. Herrialde hauetan Bigarren Mundu Gerratea geroztik galdu izan dira. Galdutzat eman zen bolanteen tradizio hau Luzaiden mantendu izan da, 60ko hamarkadan berreskuratu egin zelarik ospakizuna eta gaur egun, inguruko beste herri batzuetara ere zabaldu da.

Aipatzekoak dira dantza hauen interpretazioan bi ezaugarri: Lehengo aldea, inauteri segizio bat bada ere, ez da maskarada bat (maskaradaren zentzu osoan), masken agerpena garrantzitsua da, nahiz eta oso luzea ez izan. Bigarrena, ez dela inauterietako dantza, nahiz eta garairen baten  inauteri garaian kokatu, dantza hauek beste sasoi batzuetan ere dantzatu izan dira. Kabalkada hauen ordena eta formazioa, oso jerarkizatuak, militarren egiturarekin antzekotasun gehiago ditu, inauterietako formazio informal eta anarkikoekin baino.

Pertsonaien aukeraketa Errege egun ostean burutzen zen. Berpizkunde Igandean  zazpietako mezatara joan ostean bolantak inguruko Arnegi eta Pekotxetako herrietara joaten ziren. Ohiturak esaten duen bezala denek batera gosaldu eta dantzatzen dute. Geroago Luzaidera bueltatzen dira bertan berriz ere dantzatzeko bazkaldu baino lehen.

Arratsaldez bazkari ostean hamabost pieza baino gehiago dantzatzen dituzte gaur egun arte heldu direnak bi ordu inguruko ekitaldi baten.

-Pertsonaia ezberdinek osotzen duten segizioa Luzaide eta inguruetako herriak zeharkatzen dituzte bi lerrotan martxak dantzatuz. Martxak 2/4ko konpasean jotako kalejirak dira, erritmo oso bizia dutenak.

-Kortejua plazan sartzen denean bolant dantza dantzatzen da, sarrera honetarako erreserbatzen den dantza.

-Sarreraren ondoren antrexantak izeneko dantzak burutzen dira, doinu biziko dantzak bi lerrotako formazioan dantzatzen direnak. Dozena erdi bat melodia ezagutzen dira, baina ezagunenak eta gehienetan burutzen direnak Euskaldunak eta Sorginak dira, Faustin Bentaberry maisuak sortutakoak 1929an Bartzelonan burutuko zen Nazioarteko Erakustazoka zela-eta.

-Lehen zati honen ondorenmakilariak bere erakustaldia egiten du, makila doinu ezberdinekin jiratu eta mugiaraziz.

–Jauziak dantzatzen dira orduan, inguruan oso ezagun eta ohikoak izanik eta korroan dantzatzen direnak. Ezagunenak Hegi, Ostalerrak eta Marianak dira. Emakumeen partaidetza 60ko hamarkadaren amaieran integratu zen, ordura arte dantzaren amaierara mugatzen baitzen. Hauen ondoren kontradantzak egiten dira, bikoteka burutzen direnak.

-Honen ondoren emakumeek ikuskizunarekin bat egiten dute bolantek dantzarako egindako gonbidapena onartuz.  Europa erdialdeko oinarria duten doinuak dira, 1968an Luzaideko inauterian sartu zirelarik, dantzekin finkatuta geratu arte. Iparraldeko hiru probintzietan doinuak lekua izan dute. Luzaidarrentzat dantzak izaera erdi-arrotza dute, beraz, ez da komeni aurrekoekin nahastea edo batzea. Jauzien etakontradantzen artean ezberdintasun hori azpimarratzeko dantzariak arropaz aldatzen dira.

-Ikuskizunaren amaiera “axe ta tupina” parodiaren antzezpenarekin bukatzen da.

Pertsonaien hautaketa Errege Egun inguruan egiten da, herriko gazteak biltzen dira bakoitzaren zereginak banatzeko:

• Zaldikoak edo zaldunak: Segizioa bi edo lau zaldunek eramaten dute, eta inguruko baserrietara inguratzen dira opariak jasotzeko. Txapela eta jaka gorri apainduak, praka zuriak eta zaldiz ibiltzeko botak daramatzate
• Cabalier eta Cabaliersa: Zaldiz doaz ere bai eta kapitain eta emaztearen rola betetzen dute.
• Makilari: Danbor nagusiaren oroigarria da. Bat edo gehiago izan daitezke, eta makila akrobaziekin jirarazten dute. Jaka gorria, praka zuria eta buru estaltzen dion dracoa daramatza.
• Zapurrak: Armadaren zulatzaileak dira. Ez dute dantzatzen segizioan, prozesioan soilik parte hartuz. Alkandora eta praka zuriak, gurutzatutako banda gorria,burua estaltzen dien zilindro formako txano altua, larruzko amantala, bizar-orde eta egurrezko aizkora.
• Zigantiak: Emakumezko itxuradun erraldoi sinpleak, zuriz, txapel, banda eta zapi gorriz jantziak.
• Bandelariak: Luzaideko gazteriaren bandera eta ikurriña daramaten pertsonaiak dira prozesioan eta dantzan zehar ere bai. Francoren garaian Espainiar bandera eramatera behartuta zeuden ikurriñaren ordez.  Praka zuriz eta txapela eta jaka gorriz jantzirik doaz.
• Gorriak: Nafarroako herri askotako jaietako maiordomoaren rola betetzen dute, ospakizunen arduradunak izanik.  Bandelarien arropa berdina daramate, hau da, praka zuri eta jaka eta txapela gorriak, hauek ezpata bat eta dirua biltzeko poltsa bat daramate.
• Basandereak: Bi edo lau mutil izaten dira emakumezko trajez jantzita eta aurpegia belo batez estalita.
• Bolantak: ikuskizunaren elementu garrantzitsuenak, eguna bera bolant eguna izena hartuz pertsonaia hauen ondorioz. Bi lerrotan doaz eta konpartsan dauden dantzaririk onenek osotzen dute.Zuriz doaz, alkandorak katez eta bitxiz apaindutako bularraldea dute eta prakak zintaz eta zintzarriz apainduta daude. Bizkar gainean, sorbaldetan lotutako kolorezko zintak daramatzate, hauek lepoa inguratzen den zapi bati josiak daude(zapiak bi puntak aurrerantz ditu). Gerrian gerriko morea eta eskuetan eskularru zuriak daramatzate. 1922ra arte buruan kaskak (kono formadun eta paperezko lorez apaindutako kartoizko txanoak) omen zeramatzaten. Ordudanik artilezko bola handidun txapelak daramatzate.
• Neskak: 60ko hamarkadatik aurrera dantza zikloan sartutakoak, haien partaidetza handituz joan da denbora pasatu ahala. Mutilen partaidetza maila lortu arte oraindik. Gona gorri luzea eta belusko jaka apaindua, lazo gorridun alkandora zuria eta media eta zapata beltzak janzten dituzte.
• Beste pertsonaia batzuk ere egon izan dira historian zehar, baina gaur egun desagertu direnak, maskak,koblaria edo bertsolaria adibidez.

Partaide guztiek elementuren bat komunean dute, prakak, gerriko, alkandora edo-eta txapela. Kolore aniztasuna Luzaideko inauteriko jantzien ezaugarrietako bat dira, zintzarriek eta apaingarriek ikuskizun ederra izatea laguntzen dute.

Hala ere, bakoitzak bere trajea egokitu dezake, eta jantziak daramatzan apaingarriak aukeratu, ohiturak markatzen dituen neurriak errespetatuz.